Rozpoznanie potencjalnego dawcy wiąże się z przeprowadzeniem szeregu specjalistycznych testów, pozwalających na stwierdzenie śmierci mózgowej, czyli stanu, w którym w mózgu nie występują już żadne funkcje życiowe. Śmierć mózgowa jest nieodwracalna, a osoba w takim stanie jest uznana za zmarłą. Po rozpoznaniu śmierci mózgowej (co następuje najczęściej, gdy brak dopływu krwi do mózgu przekracza 10–12 godzin) i przy braku przeciwwskazań zdrowotnych, lekarze kwalifikują zmarłego do operacji pobrania organów. [2]
Szacuje się, że narządy jednego dawcy mogą uratować lub przedłużyć życie siedmiu osobom.[3]
W roku 2019 (przed epidemią COVID-19) wskaźnik donacji[4] wyniósł dla Polski 13,1, podczas gdy w 2012 r. wynosił on 16,0. W Polsce wskaźnik liczby przeszczepów nerek od żywych dawców jest jednym z najniższych w Europie.[5]
W dobie pandemii COVID-19 o 30% obniżyło się dawstwo narządów od zmarłych, a o 40% dawstwo nerek od osób żywych. O 30% obniżona została liczba kwalifikacji do przeszczepów, jednocześnie o 40% wzrosły dyskwalifikacje medyczne dawców.[6]
Niestety, zwiększyła się też liczba zgonów na liście oczekujących – od 10 do 130%, w zależności od narządu.[7]
Wskaźnik liczby pacjentów, u których dokonano przeszczepów w 2020 r. (w przeliczeniu na 1 mln mieszkańców)[8]
WORD MARROW DONOR ASSOCIATION (WMDA)
W światowej bazie WMDA, w grudniu 2021 r., polskie zasoby z liczbą ponad 2 mln dawców udostępnionych, były trzecie co do wielkości w Europie i piąte na świecie stanowiąc ok. 5% światowego rejestru, liczącego ponad 39 milionów potencjalnych dawców.[9]
TRANSPLANTOLOGIA - PODSTAWA PRAWNA
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2005 r. nr 169, poz. 1411)
NARODOWY PROGRAM ROZWOJU MEDYCYNY TRANSPLANTACYJNEJ (NPMT)
Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej na lata 2011-2021, został ustanowiony uchwałą Rady Ministrów w październiku 2010 r. Jego realizacja została przedłużona do grudnia 2022 r. Łączne nakłady na prowadzenie zadań ujętych w Programie zostały zwiększone z 450 mln zł do 620 mln zł [10]
W latach 2011−2017 nakłady na NPMT kształtowały się na poziomie 45 000 000 zł rocznie,
w latach 2018−2020 na poziomie 55 000 000 zł, w 2021 r. na poziomie 65 000 000 zł, a w 2022 r. na poziomie 75 000 000 zł.[11]
POLTRANSPLANT
Organizacją i kontrolą przeszczepów w Polsce zajmuje się Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne ds. Transplantacji „Poltransplant”.
„Poltransplant” to państwowa jednostka budżetowa podlegająca Ministrowi Zdrowia, z siedzibą w Warszawie, istnieje od 1996 roku. Główne zadania Centrum definiuje art. 38 ust. 3 Ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów z dnia 1 lipca 2005 r. Poltransplant działa na podstawie Zarządzenia Ministra Zdrowia z dn. 2 lipca 2010 r. (Dz. Urz. Ministra Zdrowia z 21 lipca 2010 Nr 9 poz. 58) z późn. zmianami (Dziennik Urzedowy Ministra Zdrowia z dn. 19 stycznia 2016 r. poz. 10).[12]
Jednym z podstawowych zadań „Poltransplantu” (wynikającym z założeń Narodowego Programu Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej na lata 2011-2021) było tworzenie stanowisk koordynatorów pobierania narządów od zmarłych w szpitalach z potencjałem dawstwa i budowa krajowego systemu koordynatorów transplantacyjnych.[13]
CENTRALNY REJESTR SPRZECIWÓW (CRS)
Centralny Rejestr Sprzeciwów powstał na mocy Ustawy z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. 1995 nr 138 poz. 682) oraz wydanego na jej podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (Dz.U. 1996 nr 124 poz. 588). Pierwsze zgłoszenia zarejestrowano w październiku 1996 r.
Aktualną podstawą działania CRS jest obowiązująca ustawa transplantacyjna (Dz.U. 2020 poz. 2134) oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2006 r. w sprawie sposobu prowadzenia centralnego rejestru sprzeciwów oraz sposobu ustalania istnienia wpisu w tym rejestrze (Dz.U. 2006 Nr 228 poz. 1671). System elektroniczny CRS od marca 2015 r. działa w ramach Systemu Rejestrów Państwowych (SRP).[14]
Zgodnie z ustawą z dnia 01 lipca 2005 r., pobrania komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich można dokonać, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu.
Sprzeciw należy zgłosić osobiście lub listownie w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów w Centrum Organizacyjno- Koordynacyjnym ds. Transplantacji w Warszawie na formularzu, który można otrzymać w zakładach opieki zdrowotnej lub na stronie www.poltransplant.org.pl .
W przypadku małoletniego lub innej osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, sprzeciw może wyrazić za życia przedstawiciel ustawowy tej osoby. Małoletni powyżej lat 16 lub inne osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, mogą same wyrazić sprzeciw.[15]
W dniu 31 grudnia 2021 r. w CRS zarejestrowanych było 39285 oświadczeń, w tym 38939 sprzeciwów na pobranie po śmierci komórek tkanek i narządów oraz 346 cofnięć sprzeciwów. 7666 (19,5%) oświadczeń zostało zgłoszonych przez przedstawicieli ustawowych, w tym 7631 (99,5%) sprzeciwów.[16]
ZMARLI DAWCY NARZĄDÓW
W 2021 r. do biura koordynacji Poltransplantu wpłynęło 546 zgłoszeń potencjalnych zmarłych dawców narządów. W 396 przypadkach (73%) pobrano narządy, w 150 natomiast (27,5%) nie doszło do pobrania. W 80 przypadkach (14,5%) odstąpiono od pobrania z powodu braku autoryzacji pobrania. W 70 przypadkach (13%) do pobrania nie doszło z powodów medycznych (Tabela 1).[17]
POBRANIA NARZĄDÓW DO PRZESZCZEPIENIA OD OSÓB ZMARŁYCH
W 2021 r. liczba rzeczywistych zmarłych dawców narządów wyniosła 396, co daje 10,3 dawcy na milion mieszkańców kraju. Wskaźnik ten był porównywalny z rokiem 2020, ale niższy niż w latach poprzednich.[18]
4 Liczba ludności na podstawie „Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym” wyd. GUS z lat 2016-2021.
POBRANIA TKANEK OD ZMARŁYCH DAWCÓW NARZĄDÓW
Na podstawie informacji zgromadzonych w www.rejestrytx.gov.pl w 2021 r. pobrano tkanki od 313 (79%) dawców narządowych i od 5 dawców, którzy byli zgłoszeni jako potencjalni dawcy narządów, ale od których narządów nie pobrano.[19]
WYKORZYSTANIE NARZĄDÓW
W 2021 r. spośród 1456 pobranych narządów od zmarłych, 100 narządów nie przeszczepiono. Przeszczepiono łącznie 1356 narządów, 726 z 774 pobranych nerek, 20 z 20 pobranych trzustek, 277 z 304 pobranych wątrób, 200 z 205 pobranych serc, 132 ze 152 pobranych płuc oraz 1 z 1 pobranego przeszczepu wielotkankowego narządów szyi. Wskaźnik liczby przeszczepionych narządów do liczby zmarłych dawców wyniósł 3,0 (Tabela 15).[20]
PRZESZCZEPIANIE NARZĄDÓW W POLSCE
Ogółem w 2021 r. w Polsce przeszczepiono 1356 narządów pochodzących ze zwłok, 125 narządów więcej niż w 2020 r. Ponadto przeszczepiono 64 narządy pochodzące od żywych dawców, czyli o 5 więcej niż w 2020r. Pobrane narządy przeszczepiono 1334 biorcom, czyli 98 więcej niż w 2020 r.[21]
KRAJOWA LISTA OSÓB OCZEKUJĄCYCH NA PRZESZCZEPIENIE (KLO)
W 2021 r. do krajowej listy osób oczekujących na przeszczepienie (KLO) zgłoszono de novo 4265 potencjalnych biorców narządów, komórek krwiotwórczych i tkanek (Tabela 1). Do wszystkich oczekujących wysłano powiadomienia o wprowadzeniu na listę. Kierownicy ośrodków kwalifikujących otrzymali 531 zbiorczych powiadomień o umieszczeniu na liście chorych z ich ośrodka.[22]
REJESTR PRZESZCZEPIEŃ KOMÓREK KRWIOTWÓRCZYCH SZPIKU, KRWI OBWODOWEJ ORAZ KRWI PĘPOWINOWEJ
W 2021 roku w Polsce wykonano 1075 autotransplantacji komórek krwiotwórczych krwi obwodowej. (Tabela 1).[23]
W 2021 r. w 18 ośrodkach transplantacyjnych wykonano łącznie 747 alogenicznych przeszczepień komórek krwiotwórczych: 177 transplantacji (w tym 5 retransplantacji) od dawców rodzinnych i 484 transplantacje (w tym 21 retransplantacji) od dawców niespokrewnionych. 86 chorym przeszczepiono komórki od dawców haploidentycznych (w tym 9 retransplantacji). (Tabela 2).[24]
CENTRALNY REJESTR NIESPOKREWNIONYCH POTENCJALNYCH DAWCÓW SZPIKU I KRWI PĘPOWINOWEJ (CRNPDSIKP)
Na mocy Uchwały Rady Ministrów nr 147/2021 z dnia 9 listopada 2021 r. zmieniającej uchwałę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej” i przedłużającej program wieloletni na lata 2011 – 2022
Centrum Organizacyjno – Koordynacyjne ds. Transplantacji „Poltransplant” realizowało zadanie dotyczące pozyskiwania i badań HLA potencjalnych niespokrewnionych dawców szpiku (typowanie wstępne i dotypowanie). W 2021 r. na pozyskanie i badania HLA, na poziomie wysokiej rozdzielczości, 11000 niespokrewnionych potencjalnych dawców szpiku wydatkowano środki Narodowego Programu Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej (NPRMT) w kwocie 3 850 000 PLN.[25]
SIEĆ SZPITALNYCH KOORDYNATORÓW POBIERANIA NARZĄDÓW OD ZMARŁYCH DAWCÓW W 2021 R.
W Polsce jest obecnie 388 szpitali z potencjałem dawstwa, w tym 371 szpitali dla dorosłych i 17 szpitali pediatrycznych. Stanowiska szpitalnych koordynatorów pobierania narządów od zmarłych dawców (koordynatorów szpitalnych) utworzono do końca 2021 r. w 261 szpitalach (67% szpitali z potencjałem dawstwa), działało w nich 332 koordynatorów szpitalnych, w tym 150 zatrudnionych przez „Poltransplant” (Tabela 1).[26]
Wśród 332 koordynatorów szpitalnych jest 212 lekarzy, 113 pielęgniarek i 7 osób z innym wykształceniem medycznym.[27]
HISTORIA POLSKIEJ MEDYCYNY TRANSPLANTACYJNEJ
26 stycznia 2019 r. minęły dokładnie 53 lata od pierwszej udanej transplantacji narządu – wtedy to po raz pierwszy profesorowie: Jan Nielubowicz (chirurg) i Tadeusz Orłowski przeszczepili nerkę pobraną od osoby zmarłej. Od tego czasu polska medycyna transplantacyjna stale się rozwija:
- stopniowo do praktyki klinicznej włączono przeszczepianie innych niż nerka narządów (serce, wątroba, trzustka, płuca, kończyna, twarz);
- uruchomiono programy pobierania i przeszczepiania narządów od żywych dawców (nerka, fragment wątroby);
- w całej Polsce powstały nowe ośrodki transplantacyjne (jest ich obecnie 30);
- rocznie przeszczepia się 1 500 różnych narządów;
- do końca 2019 r. przeszczepiono łącznie ponad 34 tys. narządów.[28]
[7] Ibidem
[12] http://www.poltransplant.org.pl/poltransplant.html#gsc.tab=0
[13] https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/polska-transplantologia-w-kryzysie.html
[14] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[15] http://www.poltransplant.org.pl/crs1.html#gsc.tab=0
[16] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[18] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[19] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[20] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[21] Ibidem
[22] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[23] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[24] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[25] Poltransplant Biuletyn Informacyjny Nr 1 (31) 2022
[26] Ibidem
[27] Ibidem
[28] https://zgodanazycie.pl/transplantologia/
