Cukrzyca wciąż jest poważnym problemem zdrowotnym i ekonomicznym, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Szacuje się, że całkowite obciążenie budżetu NFZ kosztami cukrzycy, rozumianymi jako suma leczenia choroby, jej powikłań i cięższego przebiegu schorzeń współistniejących wynosi ponad 6 mld zł. Z kolei średni koszt leczenia jednego pacjenta z cukrzycą jest o 82,5 proc. wyższy od pacjenta tej samej płci i tym samym wieku, ale bez diagnozy. Spadają natomiast wydatki ZUS na świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną cukrzycą co może być spowodowane poprawą dostępu do nowych, refundowanych technologii medycznych w zakresie leczenia i monitorowania cukrzycy. Coraz większy wpływ cukrzycy na system ochrony zdrowia stwarza nadal potrzebę podjęcia kompleksowych działań, również na poziomie europejskim. Raport przygotowany z inicjatywy Forum Ekspertów ds. Cukrzycy pt. „Diabetologia w Polsce na tle Unii Europejskiej. Bilans z okazji polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej” podsumowuje priorytety i działania, które zostały zrealizowane w ostatnich kilku latach w Polsce i UE w zakresie optymalizacji opieki nad pacjentami chorymi na cukrzycę, a także wskazuje wnioski i konkretne rozwiązania na najbliższą przyszłość. 

• Forum Ekspertów ds. Cukrzycy apeluje, aby diabetologia pozostała jednym z priorytetów zdrowotnych dla wszystkich interesariuszy systemowych, decydentów i płatników.

• Eksperci w swoim raporcie zwrócili szczególną uwagę na wyzwania związane z dostępem
  do diagnostyki i terapii cukrzycy w Polsce oraz wskazali na ograniczenia w dostępie
  do specjalistów diabetologów.

• Podkreślono konieczność kontynuowania działań w zakresie prewencji cukrzycy, szczególnie w kontekście zapobiegania powikłaniom choroby oraz poprawę efektywności wydatkowania środków z podatku cukrowego.

• Rekomendacje ekspertów dotyczą działań w trzech kluczowych obszarach: zmiany systemowe, profilaktyka i edukacja na poziomie szkoły oraz efektywne wykorzystywanie zasobów systemu ochrony zdrowia w opiece diabetologicznej.

Polska prezydencja w Radzie UE

Ważnym kontekstem do powstania raportu jest polska prezydencja w Radzie UE, której jednym z priorytetów jest bezpieczeństwo zdrowotne. Po doświadczeniach pandemii Covid 19 wiemy jak ważna dla bezpieczeństwa jest kondycja zdrowotna społeczeństw oraz sprawna organizacja systemów ochrony zdrowia. Porównanie systemów opieki diabetologicznej w państwach UE pozwala na rzeczowe zainicjowania dyskusji na temat niezbędnych zmian w zakresie profilaktyki, diagnostyki i leczenia cukrzycy i jej powikłań.

O tym jak ważny jest to problem świadczy fakt, że już w 2022 r. z okazji Światowego Dnia Cukrzycy, Parlament Europejski uchwalił Rezolucję w sprawie zapobiegania, leczenia i lepszej opieki nad pacjentami z cukrzycą w UE. Parlament wezwał państwa członkowskie do wykazania zaangażowania politycznego i wyznaczenia ambitnych celów w zakresie odwrócenia tendencji wzrostowej zapadalności na cukrzycę, zmniejszenia nierówności między obywatelami UE w dostępie do diagnostyki i leczenia oraz poprawy opieki i jakości życia osób z cukrzycą. Rezolucja stanowi istotny krok w walce z rosnącą liczbą zachorowań na cukrzycę i daje nadzieję na poprawę wyników zdrowotnych milionów obywateli UE zmagających się z tą chorobą.

Cukrzyca w Polsce i Europie – diagnoza sytuacji 

Na cukrzycę choruje 59 milionów ludzi w Europie, a według szacunków, do 2030 r. liczba ta ma wzrosnąć do 65 milionów. W Unii Europejskiej z cukrzycą żyje ponad 32 miliony dorosłych i 170 tys. dzieci – do tego należy doliczyć dużą liczbę osób z niezdiagnozowaną chorobą lub stanem przedcukrzycowym. W Polsce liczba zdiagnozowanych chorych wynosiła w 2023 r. ponad 25 tys. pacjentów poniżej 18 roku życia oraz 3,24 mln pacjentów w wieku 18 lat i więcej. Nasz kraj, na tle 38 państw Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) odnotował jednak nieco niższą częstość występowania cukrzycy na poziomie 6,8% populacji, w porównaniu do średniej dla OECD-38 wynoszącej 7%. Jednak 27 krajów odnotowało niższą częstość występowania cukrzycy od Polski, w tym kraje sąsiednie, takie jak Litwa (5,9%) i Słowacja (5,8%).

Wzrost zapadalności na cukrzycę i rosnące koszty leczenia powikłań mają wpływ na system ochrony zdrowia i gospodarki krajów Unii Europejskiej. Cukrzyca wpływa również na produktywność chorujących, a poprzez to na produkt krajowy brutto. Z tego powodu w ostatnich latach, zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym podjęto szereg inicjatyw ukierunkowanych na poprawę systemu opieki diabetologicznej. W 2021 r. Minister Zdrowia wpisał cukrzycę jako cel działań priorytetowych w polskim systemie ochrony zdrowia w ramach strategii „Zdrowa Przyszłość. Ramy strategiczne rozwoju systemu ochrony zdrowia na lata 2021-2027, z perspektywą do 2030”. W 2023 r. opublikowane zostało także rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie programu opieki nad pacjentem z zespołem stopy cukrzycowej. Chociaż przedstawiciele Forum Ekspertów ds. Cukrzycy, zrzeszeni w Forum na Rzecz Leczenia Cukrzycy – inicjatywie mającej na celu przeprowadzenie interdyscyplinarnej, kompleksowej debaty na temat polskiej diabetologii - dostrzegają pozytywne zmiany jakie zaszły w Polsce w ciągu ostatnich lat, podkreślają również konieczność dalszych działań na rzecz pacjentów. Eksperci zidentyfikowali więc potrzeby i wyznaczyli kierunki dalszych zmian w obszarze cukrzycy, których wprowadzenie przyczyni się do usprawnienia systemu opieki diabetologicznej. Rekomendacje zostały przedstawione w raporcie: „Diabetologia w Polsce na tyle Unii Europejskiej. Bilans z okazji polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej”.

Cukrzyca z perspektywy zakładu ubezpieczeń społecznych

W 2022 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydał na świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną cukrzycą ok. 266 mln zł. W 2021 r. było to ok. 275 mln zł, a w 2020 r. ok. 289 mln zł. Wynika z tego, że wydatki ZUS na świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną cukrzycą wg rodzajów świadczeń w latach 2020-2022 zanotowały trend spadkowy.

Jednocześnie zmalał odsetek wydatków na świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną cukrzycą jako odsetek wydatków ZUS na świadczenia związane z niezdolnością do pracy ogółem - z 0,68% w 2020 r. do 0,58% w 2022 r.

Wydatki z ubezpieczeń społecznych na świadczenia związane z niezdolnością do pracy spowodowaną cukrzycą wg rodzajów świadczeń w latach 2020-2022 pokazują spadek wydatków na renty z tytułu niezdolności do pracy z powodu cukrzycy z ok. 184 mln zł w 2020 r. do ok. 156 mln zł w 2022 r.

Ten trend spadkowy może być spowodowany poprawą dostępu do nowych, refundowanych technologii medycznych w zakresie leczenia i monitorowania cukrzycy.

Wyzwania w zakresie opieki diabetologicznej w polsce na tle krajów UE 

Pierwszym wyzwaniem, na które zwrócili uwagę Eksperci dotyczy dostępu do diagnostyki i terapii cukrzycy w Polsce. Mimo faktu, iż w naszym kraju w latach 2018 - 2025 nastąpiła znacząca poprawa w dostępie refundacyjnym do nowych technologii medycznych, część udostępnionych terapii refundowana jest w zawężonych wskazaniach w stosunku do obowiązujących wytycznych klinicznych. Podobne wnioski zaprezentowała analiza Access GAP (interaktywna platforma pokazująca dostęp do innowacyjnych leków i rozwiązań diagnostycznych w 12 jednostkach chorobowych w krajach Grupy Wyszehradzkiej - V4). Pomimo postępów w innych obszarach terapeutycznych, cukrzyca wciąż pozostaje najtrudniejszym wyzwaniem. Polska uzyskała niski wynik (34,3 pkt.) w porównaniu z Czechami (72 pkt.), Słowacją (60 pkt.) i Węgrami (60 pkt.), co wskazuje na znaczną nierówność w dostępności do innowacyjnych terapii. Niewielka dostępność rekomendowanych leków w ramach refundacji w Polsce (jedynie 26%, czyli 9 molekuł – dla porównania 74%, czyli 20 molekuł na Słowacji) oraz niska liczba pacjentów leczonych nowoczesnymi lekami (5%) podkreślają konieczność dalszej intensyfikacji działań na rzecz pełniejszego dostępu do innowacji medycznych. Problem ten zauważają również sami pacjenci – w ankiecie przeprowadzonej wśród osób z cukrzycą w 2024 r. z inicjatywy Polskiego Stowarzyszenia Diabetyków (PSD), aż 45% respondentów na pytanie o największe wyzwania i potrzeby w zakresie leczenia cukrzycy wskazało niewystarczający dostęp do leków i wyrobów - brak/ograniczenia w refundacji, zwłaszcza nowoczesnych opcji leczenia oraz koszty leków nierefundowanych.

Kolejną kwestią jest ograniczony dostęp do specjalistów diabetologów. Chociaż w Polsce liczba diabetologów w 2022 r. wynosiła 1 552, to wskaźnik przypadających na 100 tys. mieszkańców diabetologów jest stosunkowo niski (4,1 na 100 tys. mieszkańców), a w niektórych województwach, takich jak lubuskie czy podkarpackie, dostępność specjalistów jest szczególnie ograniczona. Chociaż raport „Raport z badania ankietowego. Opieka Koordynowana POZ” opublikowany przez Fundację My Pacjenci w 2024 r. wskazuje, że dostęp do specjalistów w ostatnim czasie się poprawił, należy dążyć do zminimalizowania różnić regionalnych, także w kwestii dostępu do opieki koordynowanej w POZ. W przytoczonej wyżej ankiecie przeprowadzonej przez PSD, na problemy kadrowe – niewystarczającą liczbę lekarzy diabetologów i długi czas oczekiwania na wizytę wskazało aż 44% osób z cukrzycą. 

Eksperci zwracają uwagę również na konieczność kontynuowana działań w zakresie prewencji cukrzycy, szczególnie w kontekście zapobiegania powikłaniom choroby. Wg danych EFPIA ponad połowa bezpośrednich wydatków na cukrzycę wiąże się z powikłaniami. Zgodnie z raportem NFZ z 2019 r., koszty powikłań cukrzycy (m.in. retinopatii cukrzycowej, niewydolności nerek, choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu, czy neuropatii) poniesione przez NFZ w 2018 r. wyniosły co najmniej 2,14 mld zł. Mimo poprawy dostępu refundacyjnego do nowoczesnej diagnostyki i terapii cukrzycy w ostatnich latach, Polska wciąż plasuje się także powyżej średniej OECD w zakresie statystyki dużych amputacji kończyny dolnej u chorych, która wynosi 8 amputacji na 100 tys. mieszkańców. Wiąże się to również ze wzrostem wydatków związanych z hospitalizacjami. W tym zakresie Polska wdrożyła potrzebny pilotażowy program opieki nad pacjentem z zespołem stopy cukrzycowej – chociaż jego efekty poznamy w 2026 roku, gdy program się zakończy, jest to ważny krok w celu zmniejszenia liczby amputacji oraz poprawy jakości życia pacjentów.

Efektywność wydatkowania środków z podatku cukrowego, wprowadzonego w 2020 r. również budzi  wątpliwości środowiska ekspertów klinicznych oraz pacjentów. Od 2021 roku strona społeczna wskazuje na potrzebę zmian dot. funkcjonowania opłaty cukrowej – w tym w szczególności wprowadzenia rozwiązań z zakresu skrupulatnej ewidencji środków, planowania alokacji nakładów w ujęciu rocznym, jak również instrumentów, które zagwarantują, że wpływy z podatku są wydawane zgodnie z ustawowym przeznaczeniem.

Zalecenia Forum Ekspertów ds. cukrzycy

Forum Ekspertów ds. Cukrzycy apeluje, aby diabetologia pozostała jednym z priorytetów zdrowotnych dla wszystkich interesariuszy systemowych, decydentów i płatników. Eksperci zaproponowali zalecenia, których realizacja pozwoli na konsekwentne usprawnianie opieki nad pacjentem z cukrzycą. Rekomendacje zostały podzielone na trzy kluczowe obszary: zmiany systemowe, profilaktyka i edukacja na poziomie szkoły oraz efektywne wykorzystywanie zasobów systemu ochrony zdrowia w opiece diabetologicznej.

Obszar I. Zmiany systemowe

1. Poprawa zarządzania środkami z opłaty cukrowej – usystematyzowane alokowanie i ewidencjonowanie wydatków z tego tytułu oraz przeznaczenie części wpływów na zapobieganie i leczenie cukrzycy w Polsce w tym przede wszystkim:
   1. na wczesne interwencje – ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki chorób cywilizacyjnych oraz edukacji zdrowotnej;
   2. zapewnianie dostępu – zgodnie z aktualnymi wytycznymi klinicznymi - do nowoczesnych terapii, wyrobów medycznych oraz profilaktyki powikłań cukrzycy wraz z zapewnieniem dostępu do ich właściwego leczenia – ze szczególnym uwzględnieniem stopy cukrzycowej oraz powikłań sercowo-naczyniowych i nerkowych.
   3. Opracowanie kryteriów kierowania pacjentów do POZ, AOS i szpitali w celu umocnienia roli ambulatoryjnej opieki diabetologicznej.
   4. Poprawa wyceny świadczeń w diabetologii.

Obszar II. Profilaktyka i edukacja na poziomie szkoły

1. Włączanie edukacji zdrowotnej w całościowy program szkolny poprzez m.in. wprowadzenie lekcji o zdrowiu.
2. Rozważanie koncepcji wdrożenia medycyny szkolnej.

Obszar III. Efektywne wykorzystywanie zasobów systemu ochrony zdrowia w opiece diabetologicznej

1. Zwiększenie zaangażowania pielęgniarek diabetologicznych w opiece nad pacjentem z cukrzycą z jednoczesnym opracowaniem kryteriów kwalifikacji i wytycznych kształcenia koordynatora/edukatora zdrowotnego.
2. Wykorzystanie elementów opieki farmaceutycznej na rzecz wsparcia pacjentów z cukrzycą.
3. Dalszy rozwój opieki koordynowanej w cukrzycy wraz z zaleceniem prowadzenia opieki diabetologicznej na poziomie POZ i opracowaniem standardów w tym zakresie.
4. Promocja i realizacja programów profilaktycznych, ze szczególnym uwzględnieniem populacyjnych badań przesiewowych takich jak bilans zdrowia, na rzecz wcześniejszej diagnostyki cukrzycy. 

Raport pt. „Diabetologia w Polsce na tle Unii Europejskiej. Bilans z okazji polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej” jest próbą podsumowania priorytetów, działań i dokonań, które zrealizowano w ostatnich kilku latach w Polsce i w Unii Europejskiej w zakresie optymalizacji opieki nad chorym na cukrzycę oraz zebraniem wniosków i rekomendacji na następne lata. Raport powstał z inicjatywy Forum Ekspertów ds. Cukrzycy, której celem jest przeprowadzenie interdyscyplinarnej, kompleksowej debaty na temat polskiej diabetologii – mocnych stron, kluczowych wyzwań, potencjalnych problemów, jak również głównych potrzeb i oczekiwań poszczególnych środowisk.